مقیاس های اندازه گیری

زمانی که متغیرهای تحقیق شناسایی شدند، مشخص می‌شود که اندازه‌گیری همه آنها به یک صورت، ممکن نمی‌باشد؛ برای مثال، متغیر «شیوه تدریس»، یک متغیر مقوله‌ای است؛ در حالی که نمرات یک آزمون پیشرفت تحصیلی، از نوع متغیر کمّی است. مقیاس اندازه‌گیری، مجموعه قواعدی برای انتساب آزمودنی‌ها به مقوله‌ها یا اعداد به آزمودنی‌هاست. از نظر میزان دقت اندازه‌گیری (کمترین به بیشترین)، مقیاس‌ها به ۴ دسته زیر تقسیم می‌شوند:
۱٫ اسمی۱۶٫ ۲٫ رتبه ای۱۷٫ ۳٫ فاصله ای۱۸٫ ۴٫ نسبتی۱۹٫

الف) مقیاس اسمی:
عبارت اسمی، یعنی نام‌گذاری کردن. در مقیاس اسمی، افراد همانند از نظر صفت ویژه، در یک دسته قرار می‌گیرند. ملاک طبقه‌بندی در این نوع مقیاس، بر ویژگی‌های مشترک افراد یا رویدادها مبتنی است و به عبارت دیگر، ویژگی‌ها صرفاً در مقوله‌هایی رده‌بندی می‌شوند؛ بی آن که هیچ رابطه ریاضی بین مقوله‌ها ضرورت داشته باشد.

مثال: فرض کنید که محققی مایل است تا تعداد دانش آموزان شاد و غمگین را در یک کلاس بررسی کند. اگر وی پس از مصاحبه با هر کودک و با استفاده از قاعده خاص، او را در مقوله شاد و غمگین رده‌بندی کند، در این صورت، محقق از مقیاس اسمی استفاده کرده است. هیچ رابطه ریاضی بین شاد و غمگین فرض نمی‌شود و آنها تنها دو مقوله متفاوتند. هر چند به این مقوله‌ها می‌توان ۰ و ۱ را نسبت داد، اما این دو عدد، هیچ رابطه‌ای با مقادیر صفت متغیر (شاد و غمگین) ندارند.

مثال‌های دیگر :
۱٫ جنسیت(زن، مرد).
۲٫ وضعیت تأهل(متاهل، مجرد).
۳٫ نمرات بهره ‌هوشی (بالا، پایین) که در این جا بهره ‌هوشی، متغیر اسمی دو مقوله‌ای است.

ب) مقیاس رتبه‌ای(ترتیبی):
عبارت ترتیبی؛ یعنی ترتیب دادن. مقیاس رتبه‌ای، مقیاسی است که افراد یا اشیا را از لحاظ صفت ویژه، رتبه‌بندی می‌کند. در این مقیاس به تعداد افراد، رتبه وجود دارد. در مقیاس رتبه‌ای، اعداد فقط اطلاعاتی درباره سلسله مراتب یا به عبارتی، رتبه اشیاء یا افراد در طول مقیاس، فراهم می‌آورند؛ مثل «طبقه اجتماعی – اقتصادی».

ج) مقیاس فاصله‌ای:
مقیاس فاصله‌ای، نه تنها ترتیب اشیا را نمایان می‌کند، بلکه فاصله بین آنها را نیز مشخص می‌سازد و علاوه بر آن، در این مقیاس، مبدأ صفر وجود ندارد؛ برای مثال، در یک آزمون پیشرفت تحصیلی، نمره یک دانش آموز ۹۵ و نمره دانش آموز دیگری ۸۵ است. دانش آموز اول نه تنها رتبه بالاتری از دانش آموز دوم به دست آورده، بلکه کارکرد او ۱۰ نمره از کارکرد دانش آموز دوم بهتر بوده است. بنابراین، مقیاس فاصله‌ای، با فراهم آوردن واحد ثابت اندازه‌گیری، به تفاوت بین اعداد معنا می‌دهد. مقیاس‌های درجه‌بندی۲۰ و آزمون‌های روانی – تربیتی، مقیاس‌های فاصله‌ای محسوب می‌شوند. یک واحد در مقیاس درجه‌بندی یا آزمون، از لحاظ اندازه، با هر واحد دیگر آن مساوی فرض می‌شود.

د) مقیاس نسبتی:
مقیاس نسبتی، دقیق‌ترین مقیاس اندازه‌گیری است. این مقیاس، دارای ارزش صفر حقیقی می‌باشد؛ یعنی نقطه ای در مقیاس که نمایان‌گر فقدان کامل ویژگی مورد اندازه‌گیری است و نسبت‌ها در نقاط مختلف این نوع مقیاس، قابل مقایسه‌اند؛ مثلاً ۹ سال، سه برابر سه سال است و این نسبت، برابر با نسبت ۶ سال به دو سال است. مقیاس بهره هوشی در یک مقیاس فاصله‌ای است؛ چون صفر مطلق ندارد. بنابراین، برتری هوشی فردی با بهره هوشی ۱۲۰، نسبت به فردی با بهره هوشی ۱۰۰، برابر فردی با بهره هوشی ۱۴۴، نسبت به فردی با بهره هوشی ۱۲۰ نمی‌باشد. اگر مقیاس بهره هوشی یک مقیاس نسبتی بود (که نیست)، این دو مورد، قابل مقایسه بودند.

اگر محققی به اندازه‌گیری میزان پیشرفت تحصیلی دانش آموزان در درس ریاضی علاقه‌مند باشد، می‌تواند این متغیر را با یکی از سه مقیاس زیر اندازه‌گیری کند:
۱٫ مقیاس اسمی؛ دانش آموزان قبول (نمره ۱۰ و بالاتر) و دانش آموزان مردود (نمره کمتر از ۱۰).
۲٫ مقیاس رتبه‌ای؛ دانش آموزان بر حسب نمره‌ای که به دست آورده‌اند، از بالاترین نمره تا پایین‌ترین نمره، مرتب می‌شوند.
۳٫ مقیاس فاصله‌ای؛ نمره‌ای است که هر یک از دانش آموزان در آزمون ریاضی به دست آورده‌اند.